भक्तपुरको ईन्द्रजात्रा (Indra jatra of Bhaktapur)
लिच्छविकालदेखि अस्तित्वमा रहेको काठमाण्डौको ईन्द्रजात्रा पर्वमा जय प्रकाश मल्लको समय (वि.सं.१८१२–१३) मा चलनमा रहेको गणेश, भैरव, कुमारीका रथ तान्ने प्रचलनले अझ उल्लासमय बनाएको छ । भक्तपुरको चितपोल स्थित ल्योशिङ्गुबाट ३६ फिट लामो सल्लाको रुख ल्याई भाद्र द्वादशीका दिन बसन्तपुर दरवार अगाडि ठड्याइ ईन्द्रजात्राको शुभारम्भ गर्ने गर्दछ । आठ दिन सम्म चल्ने यस जात्रामा विभिन्न स्थानमा भैरवको मुर्ती बाहिर ल्याई पुजा गर्ने गर्दछ । यसलाई नेपाल भाषामा यन्या जात्रा भनिन्छ । त्यस्तै भक्तपुरमा पनि यन्या पुन्हीको दिन ईन्द्रजात्रा मनाउने गर्दछ । स्वर्गमा हुनलागेको गणेशको पुजा गर्न ईन्द्रकि आमा अदिति पारिजातको फूल र खाइसी नामको एक फल (किप) आवश्यक भएको र उक्त फूल मर्त्यलोकमा मात्र पाइने भएकोले आफ्नो छोरा जयन्तलाई मर्त्यलोक पठाउदा ञलाथ्व चौथी (गणेश चौथी) का दिन गरिने चथा: पुजामा पुजा गर्न राखिएको पारिजातको फूल (कसैकसैले ‘चथाः स्वां’ पनि भन्ने गर्छन्) कसैलाई नसोधी टिपे । यसरी श्री गणेशको पुजा गरिराखेको फूल र फल चोरेकै कारण जयन्तलाई समातेर नगरको चोकमा बाँधेर राखे । जसलाई नेपाल भाषामा यमद्य: भन्ने गर्दछ । यो जात्रा चथा:को आठौं दिन द्वादशीका दिन (काठमाडौमा ईन्द्रध्वजोत्थानका दिन) हुने गर्दछ । यसरी तत्कालिन भक्तपुरको २४ वटै टोलहरुको चोकहरुमा काठको खम्बामा यमद्य: लाई बाँधेर राख्दछ । यमद्य:लाई बाँधेर राखेकै कारण यस समयको झरिलाई यमद्य:को आमा (ईन्द्रको श्रीमती शची) रुएको (यन्या झरी) भन्ने गरिन्छ । चतुर्दशीका दिन काठमाडौमा मनाइने ईन्द्रजात्राको दिन भक्तपुरको सिद्धपोखरीमा दिपावली गरिन्छ र भोलि पुर्णिमाको दिन खौमा स्थित भगवान इन्द्रायणीलाई खटमा राखेर बाजागाजा सहित जात्रा गरेर सिद्धपोखरीमा पुर्याईन्छ । रंजितकार समुदायले लाखे निकाली ईन्द्रायणीको खट संसंगै सिद्धपोखरी परिक्रमा गरिन्थ्यो रे । तर हाल लाखे नाचले निरन्तर भने पाउन सकेको छैन । यसै दिन ईन्द्रायणीको दर्शन गर्न आउने भक्तालुहरुको घुइँचो लाग्ने गर्दछ । मल्लकालमा भक्तपुरलाई माथिल्लो, मध्य, र तल्लो क्षेत्र गरि तीन क्षेत्रमा बाँधेको थियो ।
प्रतिपर्दाको दिन माथिल्लो क्षेत्र सकोलानबाट यामता (त्रिशुल आकारको बति) र वाकुपती नारायणबाट मुपात्र ल्याउने गर्दछ । यो यामता बति हेर्यो भने आँखा तेजिलो हुन्छ भने जनबिश्वास पनि रहि आएको छ । आठ दिनको जात्राको अन्तिम तीन दिन मुपात्र जात्रा हुने गर्दछ । जात्राको पहिलो दिन भक्तपुर नगरका सलांगणेश, दोस्रो दिन छुमा गणेश र तेस्रो दिन मसान भैरवसँगसँगै मुपात्र जात्रा चलाइन्छ । मुपात्र भन्नाले पाताललोकको एकदम शक्तिशाली दैत्यराज हुन । नगर परिक्रमा गर्ने क्रममा जयन्तलाई सजाय दिन दैत्यराजले तीन पटक तरबारले यमद्य:लाई प्रहार गर्छन् । त्यही कुराको सम्झना गराउन जात्राको मुपात्रले टोलमा ठड्याइराखेका लिंगोलाई खड्गले प्रहार गर्ने चलन चलेको हो । त्यतिबेला जात्रालुले ठूल्ठूलो स्वरमा ‘ह्याचायगू कप मुपात्र, गेरा म्येसा ला’ अर्थात् हाँसको टाउको र गैँडाको मासु खाने मुपात्र भन्दै जिस्क्याउँछन् । मुपात्रसँगै दायाँबायाँ दुई अन्य व्यक्ति हुन्छन् । धिचा भनिने उनीहरू दैत्यराजका सहायक अर्थात् मन्त्री हुन् । मुपात्र जात्रा भक्तपुरको इन्द्रजात्राको प्रमुख आकर्षणको रुपमा लिइन्छ । दोस्रो दिनको जात्रा भक्तपुर दरबार स्क्वायरका चार धाम मन्दिरबाट नगर परिक्रमा गरी दरबार स्क्वायरमै पुगेर समापन हुन्छ । यसदिन भक्तपुरको मध्य क्षेत्र गोल्मढीबाट यामता ल्याउने गर्दछ । अन्तिम तेस्रो दिन टौमढीस्थित भैरव मन्दिरबाट सुरु भई त्यहीं पुगेर जात्रा सम्पन्न हुन्छ । यसदिन भक्तपुरको तल्लो क्षेत्र बंशगोपालबाट यामता ल्याउने गर्दछ । यसरी यामता मानन्धर समुदायले मात्र ल्याउने प्रचलन रहेको छ । जयन्तलाई छुटाउन पठाएको सल्ला गणेश र छुमा गणेशसंगको कुरा नमिलेपछि मुपात्रसंग युद्ध गर्न यसदिन मसान भैरव र ईन्द्रको बहान ऐरावत हातीलाई पठाएको सम्झनामा लाकोलाछें टोलबाट पुलुकिसी जात्रा हुने गर्दछ । पुलुकिसीले नगर परिक्रमाका क्रममा तौलाछें स्थित तलातुन्छी (इनार) मा पानी खाने र दत्तात्रय र लायकुमा आगो ताप्ने कार्य पनि भक्तपुरको ईन्द्रजात्राको प्रमुख आकर्षणको रुपमा लिइन्छ । यस पुलुकिसीले मुपात्रलाई भेटाएमा कुल्चेर मरिदिन्छ भन्ने पनि गरिन्छ । तसर्थ मुपात्र र पुलिकिसीको दुरी भने कायम गरिन्छ । यसै दिन जयन्त (यमद्य:)लाई छुटाएर यसै हातीमा सवार गरि स्वर्गलोक लगिन्छ भनि यमद्य: धालेर ईन्द्रजात्राको समापन गरिन्छ ।
लेख: GR Ranjit
फोटो: दिनेश रन्जितकार
